Stanisław Jachowicz to jeden z pierwszych i jednocześnie najbardziej znanych polskich pisarzy dla dzieci. Był poetą, pedagogiem, działaczem charytatywnym i patriotą. Całe swoje życie poświęcił dzieciom.
Urodził się 17 kwietnia 1796 roku w Dzikowie (dzisiaj to dzielnica Tarnobrzega). Jego ojciec Wojciech Jachowicz był zarządcą dóbr rodziny Tarnowskich. Zmarł, gdy Stanisław miał cztery lata. Wychowaniem chłopca zajęła się matka Wiktoria z Dobrzańskich. Pobierał nauki w szkole ojców Pijarów w Rzeszowie, później w gimnazjum w Stanisławowie. Studiował filozofię na lwowskim uniwersytecie.
Aktywista i patriota
Już podczas studiów we Lwowie angażował się w działalność polityczno-społeczną. Założył tajne Towarzystwo Ćwiczącej się Młodzieży w Literaturze Ojczystej oraz Towarzystwo Studenckie Koła Literacko-Naukowego. Po ukończeniu lwowskiej edukacji, wyjechał do Warszawy, gdzie pracował jako aplikant w Prokuratorii Królestwa Polskiego. Pracę tę stracił z powodu zaangażowania w sprawy polityczne. Przystąpił bowiem do Związku Wolnych Polaków, tajnej studenckiej organizacji stawiającej sobie za cel niepodległość Polski. Po wykryciu Związku przez władze, Jachowicz otrzymał zakaz zajmowania posad rządowych i publikacji. Nie zrezygnował jednak z działalności patriotycznej. Był współzałożycielem i jednym z sekretarzy Towarzystwa Patriotycznego. Poparł także powstanie listopadowe, a później zainicjował akcję pomocy dla sierot po poległych powstańcach.
Pedagog
Już podczas studiów podjął się pracy nauczyciela, a po utracie urzędniczego zatrudnienia było to jego jedyne zajęcie i źródło utrzymania, które zresztą bardzo polubił. Wielokrotnie podkreślał, że jest to jego prawdziwe powołanie. Uczył języka polskiego i literatury polskiej, zarówno w szkołach (na pensjach), jak też udzielał lekcji prywatnych. Bardzo dbał o czystość i piękno polszczyzny. Swoją pracę traktował jak misję. Opracowywał nowe metody pedagogiczne i wychowawcze, oparte na relacjach z dziećmi, a jednocześnie niepozbawione surowości. Jako pierwszy także wykorzystał poezję do „przemycania” nie tylko wartościowych treści, ale i konkretnej wiedzy, np. tworzył wiersze, które pomagały dzieciom w nauce liczenia.
Bajkopisarz
Pierwsze bajki opublikował w 1818 r. w „Pamiętniku Lwowskim”. Debiutem literackim Stanisława Jachowicza był wydany w 1824 roku zbiór 58 bajek oraz umoralniających opowiastek dla najmłodszych, które zadedykował: „Cieniom najdroższej Matki”. Były to jedne z pierwszych utworów wydanych dla najmłodszych. Autor brał udział w redagowaniu „Tygodnika dla dzieci” kierowanego przez Ignacego Chrzanowskiego. Była to zupełna nowość. Wcześniej istniało tylko jedno polskie pismo dla małych czytelników pt. „Rozrywki dla dzieci” (prowadziła je Klementyna Hoffmanowa w latach 1824–28). W 1830 r. Jachowicz, współredagował pierwszą w Europie codzienną gazetkę – „Dziennik dla dzieci”.
Jachowicz napisał kilkaset wierszowanych powiastek dla dzieci, ale też dla młodzieży. Na „Chorym kotku”, „Andzi” i innych postaciach z jego bajek wychowały się całe pokolenia. Do dzisiaj są to wierszyki znane i lubiane przez maluchy. Jachowicz w swoich opowiastkach zawarł to, w co sam wierzył: surowe wychowanie, ale też otwartość, zrozumienie i prostotę. Był przeciwnikiem kar cielesnych, ale wierzył, że należy dzieciom uświadamiać konsekwencje swoich działań, dlatego czasami bohaterów jego powiastek spotykają dość makabryczne kary. Jachowicz cenił prawdomówność, miłość do przyrody i zwierząt, szacunek dla dorosłych, pracowitość, uczciwość. W swoich wierszach przekonywał, że warto być grzecznym, uczynnym, skromnym. Surowo piętnował przywary takie jak łakomstwo, czy lenistwo. Do tego pisał prostym, wręcz potocznym językiem. Uważał, że aby dotrzeć do dziecka, trzeba mówić w sposób dla niego zrozumiały, bezpośredni, bez poetyckich ozdobników, alegorii i skomplikowanych metafor, co było w tamtych czasach nietypowym podejściem. Chętnie też sięgał po ludowe powieści i motywy, wykorzystywał sytuacje ze zwykłego domowego życia, doświadczenia znane każdemu dziecku i jego rodzicom.
Warto dodać, że Stanisław Jachowicz był także autorem pierwszych opracowanych zbiorów piosenek dla dzieci wydanych w połowie lat 50. XIX w. – „Śpiewy dla dzieci” i „Nowe śpiewy dla dzieci”.
Filantrop
Rola pedagoga i pisarza ściśle związana była z działalnością charytatywną i pracą społeczną. Pomagał dzieciom poległych w powstaniu listopadowym (stworzył dla nich sierociniec), następnie został członkiem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, w którym działał bardzo prężnie, wprowadzając wiele innowacji, sprawnie organizując akcje zbierania datków na rzecz osieroconych dzieci. To właśnie on zakładał pierwsze ochronki, czyli miejsca, gdzie dzieci pod nieobecność pracujących rodziców mogły przebywać pod opieką. Tutaj mogły się bawić, ale też pobierały nauki.
Warto dodać, że sam Jachowicz i jego rodzina żyli bardzo skromnie. Po zdjęciu zakazu publikowania, znów mógł wydawać swoje książki, ale nie czerpał z nich korzyści finansowych – wszystko oddawał na cele charytatywne. Za tę działalność w 1942 r. car przyznał mu Order Świętego Stanisława III klasy.
Jego sytuacja materialna była tak zła, że pod koniec życia jego przyjaciele i uczniowie zainicjowali akcję pomocy w formie wydawnictwa pt. „Wieniec”. Była to pamiątkowa księga w trzech tomach, do której teksty nadesłało 262 autorów m.in. Cyprian Kamil Norwid, Aleksander Fredro, czy Józef Ignacy Kraszewski.
Życie prywatne
Stanisław Jachowicz był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona Salomea Jabłońska po dwóch latach małżeństwa zmarła wraz z ich synem. Powtórnie poeta ożenił się dopiero po 8 latach, w 1833 r. z Antoniną Ościałowską. Mieli dwóch synów – Eryka i Rudolfa, przysposobili także czwórkę osieroconych dzieci.
Stanisław Jachowicz zmarł w Warszawie w wigilię Bożego Narodzenia w 1857 r. Został pochowany na Powązkach.
W Tarnobrzegu imieniem Stanisława Jachowicza nazwana została jedna z ulic. Był on także patronem Gimnazjum nr 1 w Tarnobrzegu. W 2016 r. w mieście obchodzono Rok Stanisława Jachowicza. Z tej okazji Miejska Biblioteka Publiczna im. dr. M. Marczaka wydała książkę „Bajki i powiastki”. Wydawnictwo zostało wzbogacone ilustracjami tarnobrzeskich artystek: Marioli Gadowskiej, Marii Bobrowskiej i Heleny Pileckiej.
CIEKAWOSTKI
- Autor nie zawsze publikował pod własnym nazwiskiem, swoje prace podpisywał także: Stanisław Rudolf lub Stanisław z Dzikowa.
- Stanisław Jachowicz jako młodzieniec rozważał wstąpienie w stan duchowny.
- Moralizatorski charakter bajek i opowiastek Jachowicza był też przedmiotem żartów ze strony innych pisarzy. Jego utwory wydrwili w swoich wierszach m.in. Julian Tuwim, czy Tadeusz Boy-Żeleński.
- Jachowicz jest też twórcą wielu aforyzmów, np.: Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie (z wiersza „Wieś”).
Baza wiedzy o Stanisławie Jachowiczu:
„Bajki i powieści Stanisława Jachowicza” – pierwsze wydanie z 1824 r. można obejrzeć na stronie Polona.pl.
Dzieła Stanisława Jachowicza dostępne są w serwisie Wolne Lektury.
Cyfrową wersję wydania bajek z 1902 r. znajdziecie także tutaj: https://pl.wikisource.org/wiki/Upominek_z_prac_Stanis%C5%82awa_Jachowicza/ca%C5%82o%C5%9B%C4%87
Bajki Jachowicza, a także czasopisma: „Dziennika dla Dzieci” oraz „Tygodnik Dla Dzieci” znajdziecie na stronie Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej.
Źródła:
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Jachowicz-Stanislaw;3916150.html
https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Jachowicz
http://mazowsze.hist.pl/19/Rocznik_Minsko_Mazowiecki/438/2006/15702/
https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/bajki-i-powiastki/
https://polona.pl/search/?query=jachowicz_stanis%C5%82aw&filters=public:1
https://dzieje.pl/rozmaitosci/poczatki-polskich-bajek-dla-dzieci-moralizatorstwo-i-makabra
https://www.eduteka.pl/doc/jachowicz-stanislaw
https://www.publio.pl/stanislaw-jachowicz,a3654.html
https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/results?q=stanis%C5%82aw+jachowicz&action=SimpleSearchAction&type=-6&p=0
Opr. Renata Domka